Rob Wiche beschrijft in ' Verbeter Jezelf de bouwstenen voor levenskunst en ethiek' enkele filosofen van Plato tot Sloterdijk. Voor de levenskunst is dat zorg voor de mens zelf met als dominante deugden verstandigheid, gematigdheid en moed. Maar de mens is niet alleen op de wereld. Daarom geldt voor de ethiek in de omgang met anderen de deugd van de rechtvaardigheid. Het zijn uitdagende deugden die beogen dat de mens het beste uit zichzelf haalt om op het pad van de levenskunst gelukkig te worden.

 

Levenskunst is volgens Rob Wiche niet nieuw in de westerse filosofie. Maar het onderwerp 'werken aan jezelf' en 'jezelf verbeteren' hadden niet altijd een dominante plaats in de afgelopen eeuwen. Mede dankzij Foucault, 'waarom zou niet iedereen een kunstwerk van zijn leven maken', kreeg levenskunst steeds meer aandacht in de afgelopen jaren. Maar Plato stelde al dat het noodzakelijk is dat een mens zichzelf kent om naar de kardinale deugden (verstandig, moedig, gematigd en rechtvaardig) te leven. Hoe doe je dat? Volgens Aristoteles ontwikkel je een deugdzaam karakter door deugdzaam te handelen. Dat maakt de mens gelukkig, stelt deze 'geluksfilosoof'.

 

Na deze twee Griekse filosofen presenteert Wiche nog vele latere denkers. Bijvoorbeeld Thomas van Aquino die zegt dat als je verstandig wilt zijn het goede, de hoop en de liefde geldt. Maar ook weer niet te hoge verwachtingen van jezelf volgens Machiavelli en wees gelijkmoedig zegt Spinoza. Om gematigdheid te betrachten moet je je gulzigheid, hoogmoed en woede temporiseren vinden sommigen. Dat geldt trouwens ook voor je fantasie stelt een ander vast. Dat kan alleen door oefening, veel oefenen benadrukt Pieter Sloterdijk. Ook geven filosofen aan hoe je moet werken aan moed: durf te denken (Kant), eerlijk zijn tegenover jezelf en je verantwoordelijkheid niet ontlopen (Sartre). Dat zal lukken als je maar de liefde ontwikkelt voor iets (Aquino).

 

En dan rechtvaardigheid, de deugd die aangeeft hoe een individu zich moet verhouden tot een medemens. Niet meer nemen dan je toekomt, vooral je hebzucht en afgunst temperen (tegenwoordig voor sommige bestuurders ook hun graaizucht en pronkzucht). Of 'heel eenvoudig': doe niet een ander aan wat jij niet wilt dat hij jou aandoet. Op deze gouden regel van Aquino variëren enkele latere filosofen. Arendt geeft een zeer uitdagende omschrijving van rechtvaardigheid: vergeving en vergoeding. We kunnen hierbij denken aan de waarheidscommissie in Zuid Afrika. Goed om weer op Sloterdijk terug te vallen: het vereist wel veel oefening om als eerlijk, onpartijdig, dankbaar, betrouwbaar en vergevingsgezind mens door de wereld te gaan. Als mens die ook zorg heeft voor ecologische aspecten en toekomstige generaties, voegt hij daaraantoe.

 

Een mens heeft een sterke wilskracht nodig om toegewijd en geconcentreerd te blijven oefenen. Loont dat de moeite? Ja, want het resultaat kan zijn dat je een gelukkig mens wordt. Dat wil niet zegen dat geluk zo maar is te bewerkstelligen. Verwoed streven naar geluk trekt juist ongeluk aan volgens Schopenhauer. Een leven dat zich kenmerkt door de kardinale deugden en een streven naar rechtvaardigheid voor anderen resulteert in een innerlijke harmonie volgens Plato en zorgt ervoor dat je optimaal functioneert (Aristoteles). Dat is iets anders dan streven naar genot, bezit en aanzien volgens Schopenhauer. Juist het deugdzame leven versterkt iemands authenticiteit (Mill en Sartre).

 

Rob Wiche heeft met ' Verbeter Jezelf; bouwstenen voor levenskunst en ethiek' enkele gezaghebbende filosofen gepresenteerd in een zeer toegankelijk geschreven tekst en lay-out. Soms dacht ik bij het lezen: wat jammer dat de auteur niet nog wat dieper ingaat op een van 16 filosofen in dit boek. Of wat meer het debat laat aanzwellen tussen deze filosofen. Als je dan ook nog daarbij betrekt dat Wiche ook enkele eigentijdse filosofen aan het woord laat die weer studies hebben geschreven over deze 16 filosofen dan komt die gedacht nog sterker naar voren. Maar mogelijk ligt tegenwoordig de limiet bij 250 pagina's voor een boek over filosofie. Jammer, want bij een dikker boek had ook Wiche zelf nog meer aan het woord kunnen komen dan hij nu al bescheiden doet.

 

Was er dan ook nog ruimte voor andere belangwekkende filosofen? Zeker. Aandacht voor Levinas zou niet misstaan. Juist Levinas stelt de ander centraal want een ander stelt mogelijk een vraag. En het is rechtvaardig om aan die vraag te voldoen. De mens is er volgens deze Franse filosoof om de ander te dienen. Dat kan de rechteloze mens zijn, de vluchteling, de bedelaar – de mensen die verkeren aan de rafelrand van een samenleving. Het zou mooi zijn om wat Arendt stelt over rechtvaardigheid ("recht om recht te hebben") in het boek te verbinden met Levinas. En bij het dikkere boek zou ook Deleuze niet misstaan die o.a. zingeving accentueert, niet als vaststaand begrip van iets (een zijnde) maar als een proces in wording.

 

'Verbeter Jezelf' is een aanrader voor mensen die gelukkig willen zijn door een deugdzaam leven te leiden en voortdurend te werken aan hun levenskunst en ethische opstelling in de wereld. Ook in opleidingssituaties kan
dit boek goed van pas komen. En dan kunnen we o.a. aan managementopleidingen denken waar een vormend tegenwicht ten opzichte van de vele cognitieve modulen noodzakelijk is. Op die wijze wordt bijgedragen aan de vorming van een leider die met zijn kardinale deugden bijdraagt aan een rechtvaardige samenleving.

 

Deze recensie van Peter van den Boom is gelaatst  bij managmentboek..