Een lege stoel voor de democratie
Claude Lefort (1924-2010) is in Frankrijk een gewaardeerd politiek filosoof. In zijn werken analyseert hij de kracht en kwetsbaarheid van ‘democratie’. Democratie is een begrip dat vraagt om invulling. Dat maakt haar kwetsbaar. Want wat mensen invullen bij democratie is namelijk afhankelijk van tijd en plaats; en dus van historie, cultuur en wat op een zeker moment speelt in en rond een land, regio of gemeente. Wie vult, met welke onderbouwing en welke mate van steun de democratische staatsvorm in? En wat gebeurt er als die steun van burgers voor de democratie afneemt? Het antwoord van Lefort: dan dreigt het gevaar van totalitarisme.
Lefort stelt de burger centraal in zijn denken over democratie. Wat betekent het te leven in een democratie? En hebben bestuurders en politici de burger wel steeds voor ogen? Of beperken zij zich alleen tot de democratische instituties van de staat; parlement, regering en de rechterlijke macht? “Democratie is veel meer dan een systeem van politieke instituties (…) het is een maatschappijvorm”, schrijft Lefort. Burgers moeten doordrongen zijn van het gegeven dat er altijd sprake is van onbepaaldheid en verdeeldheid m.b.t. de grondslagen van de macht, de wet en het weten. Debatten en conflicten tussen politieke partijen eindigen dus nooit. Hun verdeeldheid mondt alleen maar uit in een voorlopige bepaaldheid. En die voorlopige bepaaldheid kan na enige tijd weer ter discussie komen. In ons land is na tien jaar een nieuw pensioenstelsel tot stand gekomen. Toch vindt een coalitiepartij dat we de zaak opnieuw moeten bezien. Deze partij breekt de voorlopige bepaaldheid dus weer open.
| Voor het eerst gepubliceerd in Boekenkrant (voorheen Bazarow) - 23 februari, 2025 |
Democratie is niet voor bange mensen
Burgers voelen zich soms onzeker bij die onbepaaldheid en verdeeldheid. Vooral bij crises die om een snelle oplossing vragen. Maar Democratie is niet voor bange mensen, luidt de veelzeggende titel van het boek van Marcia Luyten. Eigen aan democratie is volgens Lefort dat de bakens van zekerheid teloor gaan. Hebben politici in de gaten dat burgers democratie moeten leren begrijpen en dat zij een rol in dat leerproces hebben te vervullen? Het is een leerproces in termen van nut en noodzaak van democratie. Als politici zich onvoldoende inspannen om de burger te betrekken bij het onderhoud van de democratie, spelen populisten daar op in. Het klinkt zo smakelijk, die hapklare brok: ‘wij maken een einde aan dat gekissebis van politici’. En dan ook maar tegelijk schoonschip t.a.v. de ‘verderfelijke’ invloed van boosaardige Anderen: één volk, één partij en één identiteit. Voor je het weet glijden we naar een totalitair regime dat de openheid, discussies en conflicten die voortkomen uit verscheidenheid onderdrukt.
De democratische macht zit op een lege plaats
Totalitaire leiders willen de verscheidenheid onderdrukken, maar toch blijven de verschillen in perspectieven en mogelijke oplossingen (onderstrooms) voortbestaan. Ook vroeger bij de totalitaire monarchie in het ‘ancien régime’. De koning regeerde uit naam van God en symboliseerde een eeuwige orde, eenheid en één identiteit. Hij grondvestte en legitimeerde dus zijn absolute macht in God als een buitenaards punt. Als zijn hoofd letterlijk viel (guillotine), eindigde de monarchale macht die volledig was geïncorporeerd in zijn persoon. Vanaf dat moment toont zich de verscheidenheid en blijkt dat er al die tijd geen sprake was van eenheid. De nieuwe macht die in de plaats van de monarch verschijnt, is volgens Lefort “een lege plaats”. Politici nemen namens hun partij(en) als eenvoudige, aardse stervelingen die lege plaats van de macht in.
Die lege plaats is namelijk nog niet ingevuld; beleid moet zich nog vormen naar de politieke kleur van de partij of coalitie die de macht gaat uitoefenen. Die plaats zullen zij als partij en als politicus niet voor altijd hebben. Hun macht is niet onvervangbaar. Verkiezingen leiden steeds weer tot het opnieuw invullen van de plaats. Dit basisprincipe over democratie als maatschappijvorm ondermijnt dus het totalitaire idee van een samenleving als eenheid, geborgd in een politiek leider, concludeert Lefort. Een waarschuwend geluid laat hij horen t.a.v. de liberale ideologie want dat beperkt democratie als maatschappijvorm voor de totale bevolking. Armoedebestrijding en maatschappelijke uitsluiting vallen dan buitten hun gezichtsveld. Alleen de massademocratie kan als maatschappelijk stelsel van betekenis zijn voor alle burgers.
De democratische burger
In een democratie komt de verdeeldheid tot uiting in de diversiteit aan politieke partijen die hun eigen kernwaarden, programma’s, standpunten en strevingen vertolken namens verschillende bevolkingsgroepen. Wetten en grondslagen van maatschappelijke waarden komen steeds opnieuw ter discussie. Het reeds bekende en wat al eerder is vastgesteld is nooit vaststaand voor eeuwig. Debatten en conflicten zijn eigen aan democratie. “Het principe van de macht, het principe van de wet en het principe van het weten worden iedere keer met een radicale onbepaaldheid geconfronteerd”, aldus Lefort. Hij duidt dat metaforisch aan als “het theater van een onbeheersbaar avontuur”.
Het leerproces over democratie als maatschappijvorm omvat ook inzicht in de rol en positie van parlementaire vertegenwoordiging. Bij hun vertegenwoordigers moeten burgers ervaren dat er in het politieke debat rekening met hen wordt gehouden. Dus dat zij merken te behoren tot het debat. Lefort sluit aan bij Hannah Arendt: burgers moeten ervaren als het om invloed gaat dat zij “het recht hebben om rechten te hebben”. Het is ook in het belang van de volksvertegenwoordigers zelf vanwege het, wat ik aanduid als het achterbandilemma: politici die losraken van wat er leeft bij de eigen achterban. Die kloof met de achterban dreigt als alle aandacht van politici alleen gaat naar het dagelijkse politiek handelen: de waan van de dag. Uit Democratie & totalitarisme blijkt de bevlogenheid van Lefort voor democratie als maatschappijvorm met betrokken burgers. Het is een uitdaging om afgehaakte burgers weer te betrekken bij onze democratie. Die oproep sluit goed aan bij de studie van Hirsch Ballin Waakzaam burgerschap met de veelzeggende ondertitel Vertrouwen in democratie en rechtsstaat herwinnen.
Totalitarisme wil de eeuwige zon laten schijnen
Iedere keer weer dient zich het totalitarisme aan. We moeten totalitarisme niet te absoluut tegenover democratie plaatsen. Lefort stelt nadrukkelijk dat democratie ook een voorwaarde vormt voor totalitarisme. Ze komt voort vanuit democratie want vaak maken totalitaire leiders zich meester van democratische kenmerken om aan de macht te komen. Totalitarisme is een ‘bastaardkind’ dat zich laat horen als democratie begint te haperen. Levitsky en Ziblatt geven in How democracies die veel voorbeelden van verkozen leiders die de democratie vloeiend (zonder revolutie) laten overgaan in totalitarisme. Zij breken geleidelijk de democratische principes, waarden, systemen en instituties af waarmee zij zelf legitiem aan de macht zijn gekomen. De onafhankelijke pers en de rechtelijke macht moeten het al snel ontgelden.
Politieke partijen behoren vanuit hun poortwachtersrol te bepalen wie zich mag nomineren. Alleen een kandidaat die in zijn diepste genen democraat is, kan zich nomineren. In de VS werd de ondernemer Henry Ford geblokkeerd. Hij haatte bankiers, joden, vrouwen, communisten; en was onderscheiden door Adolf Hitler met het Grootkruis van de Duitse Adelaar. Die poortwachtersfunctie is geleidelijk uitgedoofd vanwege wie-is-stemmentrekker-opportunisme. Voor de langs democratische weg verkozen Trump is de grondwet “slechts een papiertje”. Het is niet zo zeer dat de geschiedenis zich dan herhaalt, aldus beide hoogleraren maar “rhymes in these leaders’ behavior”.
